Պարզապես պատերազմ էր

(պարզապես կարդացե՛ք իմ Երկրի պատմությունը, 1-ին մաս)

Վերջին օրերն էին. ոչ թե աշխարհի, ավելի ճիշտ՝ իմ աշխարհի։ Մարդիկ ասես վազելով էին գնում, բայց իրար երբեք չեն հրմշտում՝ միմյանց տեղ զիջելով՝ մեծի և փոքրի հանդեպ ուշադիր։ Դեռ մեր քաղաքն էր, մեր հարազատ փողոցները, մեր խնամքով շարված սալաքարերը, ուր կարող ես առանց փոշոտվելու վտանգի նստել, շունչ քաշել։ Ավտոճանապարհները համարյա դատարկ էին, միայն մերթընդմերթ զինվորական մեքենաներ են հռնդոցով աջուձախ անում։ Իսկ շներն ու ձիերը արդեն, չկաշկանդվելով մարդկանց ներկայությունից, նույնպես վերուվար էին անում՝ իրենց քաղաքի տերը զգալով... Մարդիկ ու կենդանիները խառնվել են իրար, որովհետև բոլորին պատուհասել էր պատերազմը, տերերը կորցրել են իրենց կենդանիներին, կենդանիներն էլ՝ տերերին։ Տունը դադարել էր տուն լինելուց, քանի որ կորցրել էր իր պաշտպանողական ու անվտանգային առաքելությունը։ Մարդիկ դուրս են եկել փողոց, ինչպես երկրաշարժի ժամանակ հողի կենվորներ են դուրս գալիս, ինչպես ճայերն են ծովի փրփուրներից կառչում։ Շատերը դեռևս նկուղներում են, կառավարական շենքերում, հրապարակում, փողոցի նստարաններին։ Մի տեսակ վախենում էիր միայնությունից, և մարդկային այս ու այնտեղ հավաքված զանգվածը ասես ուժ ու հույս էր տալիս։ Տեղ-տեղ լսվում էին ավտոմատի ճարճատոցներ, որից զարզանդվելով՝ ամբոխը սնդիկի պես իրար մոտ էր հավաքվում։ Ամենուրեք վառվում էին աղբարկղերը՝ իրենց մեջ մոխիր դարձնելով մի վսեմ երկրի պատմություն, վառվում էին զինվորական կոշիկներն ու համազգեստները, զինգրքույկներն ու շքանշանները։ Մի փառավոր բանակի պատմություն էր վառվում։ Նախկին զինվորականները, այժմ քաղաքացիական համազգեստներով, մտահոգ նայում էին, թե ինչպես է կրակի ագահ լեզվակները կուլ տալիս իրենց արժանապատվությունը կրող համազգեստները։Ծնողները վախենում էին անգամ զոհված որդիների հագուստներն ու մեդալները պահել, ամբողջը նետվում էր կրակի մեջ, որովհետև մնացածների կյանքը փրկել էր պետք։ Անհագուրդ կրակը լափում է ամեն ինչ...

Ճանապարհս անցնում էր հրապարակով և ձախակողմյան ճանապահով պիտի իջնեի ավտոկայանի մոտ տեղակայված Նարեկացի համալսարանը, որտեղից պիտի վերցնեի մեր երեխաների փաստաթղթերը, որովհետև զանգել էր ընկերուհիս. «Նարեկացի և Մաշտոց համալսարանների փաստաթղթերը տալիս են, գնա՜ վերցրու, քանի մարդիկ շատ չեն հավաքվել»։ Երիկամների բորբոքումից տաքություն էի տալիս, և մարմինս ջերմում էր, տղայիս էլ մի օր առաջ էին շտապօգնության մեքենաներով տարել Երևան։ Մի տեսակ ուղեղս անջատվել էր և անընդհատ տկտկացնում էր՝ դա քեզ հետ չի կատարվում, վե՜ր կաց։ Չնայած դեռևս տաք եղանակին՝ հագա բաճկոնս և ճանապարհվեցի դեպի Նարեկացի համալսարան։ Ընդամենը մեր տնից մի կմ էր հեռու, բայց հազիվ էի քարշ տալիս ոտքերս։

Հրապարակում հավաքված էր մարդկային հոծ բազմություն՝ մեծ-մեծ պայուսակներով, պարկերով, մանկասայլակներով։ Շրջափակված գյուղերի բնակիչներն էին հիմնականում, ովքեր տեղ չունեին մնալու, շատերը ասֆալտին էին փռել ներքնակները և երեխաներին տեղավորել այնտեղ։ Տղամարդիկ նստել էին բորդյուրներին, իսկ կանայք էլ խալաթներով ու դամաշնիկներով համարձակվել էին մոտակայքում գտնվող «Ֆլորենս» ռեստորանային համալիրից սպիտակազգեստ ճոխ աթոռները բերել, որը համայն ցավի ու գորշության ֆոնում սպիտակ կարապների ցաքուցրիվ, հոշոտված երամ էր հիշեցնում։

Երեխաների համար ասես պատերազմ չկար, ամեն մեկը մի չորահաց ձեռքին կիսում էր ընկերների հետ և իրենց հեծանիվներով վերջին վազքով սուրում էին սիրելի քաղաքի հրապարակում, և հաճախ էր լսվում նրանց ճռվողյունը։ Այնքան հաճելի էր դա, որ մի պահ թվում է՝ ոչինչ չի եղել, մի չար երազ էր, ու ամեն ինչ կընկներ իր տեղը։

Այդ համայնապատկերին առանձնանում էր հրապարակի կենտրոնական մասերը հատող հսկա ծաղկամաններով ծաղիկները՝ աստղածաղիկներն ու վարդաթփերը, որոնք նույնպես չեն հասկանում պատերազմի լեզուն ու օրենքները և թեթև սեթևեթում էին քամուց ու աշնանային մեռնող օրերին նոր բույր ու հմայք տալիս։ Գուցե դա էլ նրանց վերջին սեթևեթանքն էր, որովհետև թշնամին ամեն մի գեղեցիկի մեջ տեսնում է հային և թրթուրների տակը տալիս ամեն ինչ...

- Բալա՜, մատա՜ղ ինիմ, քաղաքապետարանեն կոխկա՞նըս կյամ, մեր ավտոբուսներան խաբա՞ր կա...

Այնքան աղերսական էր կնոջ ձայնը, որ ես ինձ իրավունք վերապահեցի ասելու.

- Մայրի՜կ, արխայի՜ն կաց։ Սօր իննանա...

- Վա՜յ մայրիկը քե մատաղ, լյուզվիտ մատաղ, ղորմի անցյալներիդ, իրեք օրա էս ասֆալտեն վերտեռած։ Հենց ապրիս տու, պա ասումչըն հիբա՞ իննան ...

Երկրորդ անգամ ստելու ինձ իրավունք չվերապահեցի և անորոշ ասացի.

- Գյուդումչմ, բայց իննանա (թեկուզ այդ մարդիկ արևի, անձրևի տակ, քամու բերանին մինչև սեպտեմբերի վերջը մնացին)։

Իմ ստելս նման էր այն բժշկի խաբեությանը, որ, չնայած հիվանդի ծանր վիճակին, ասում է՝ դու կապրես։ Հրապարակի ձախակողմյան մասում տեղակայված Արցախբանկի դիմաց հոծ բազմություն էր հավաքվել. ոսկին պիտի բաժանեին մարդկանց։ Իմն էլ էր գտնվում այդտեղ։ Մտածեցի՝ հերթս բռնեմ, գնամ խոխոցը փաստաթղթերը վերցնեմ, հետո իմ հերթին կհասցնեմ վերցնել։ Հերթիս կտրոնն էր՝ 64։ Կհասցնեմ։

Իջնում եմ նախկին «Ժպիտ», ներկայումս՝ «Արագիլ» պոնչիկանոցի կողքով... տեղ-տեղ կանգուն են կոկա-կոլայի զոնտիկները, մի քանիսը քամուց վեր էր բարձրացրել ճաղերը, իսկ երբեմնի կոկիկ, հարմարավետ բաց ռեստորանի միջով ասես մի փոքրիկ տորնադո է անցել... պատերազմի տորնադոն...

Քիչ ավելի ներքև մարզային գրադարանն էր, մի կին, մի քանի գիրք կրծքին սեղմած, տենդագին պտտեցնում էր բանալին կողպեքի մեջ, բայց չէր ստացվում։ Նրան է մոտենում մեկը և փորձում փակել։

- Ին՜չ ես կորցրել, ինչի՜ ես ման գալիս... Հիմա փակում ես, որ ի՜նչ...

- Հու՞նց թա հինչ, կլոխտ տեղնա՞, գյուդումս հինչ կիրքեր կան ստեղ, մեր երկրի պատմություննա...

- Լոխ պրծալա, մեր երկրի պատմությունն էլ, մունք էլ նհետը...

Ասես ահավոր մահապատժի դատավճիռ կարդացին։ Հենց այդ պահին զգացի, որ անվերադարձ կորած է ամեն ինչ, և արագացրի քայլերս... Կորած է ամեն ինչ, կորած է ամեն ինչ՝ զարնվում էր գլխիս...

Հասա Մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոնը (կրուգլի շենքը)։ Քիչ ներքև խանութների շարք էր, իսկ մանկական բրենդային մի խանութի առաջ մարդկային ոչ ստվար զանգված էր հավաքված, և լսվում էին կնոջ հիստերիկ ձայներ...

- Ա՛յ կին, ինչու՞ ես ջարդել խալխի խանութի դուռը։ Ամոթ չ՞ի,- կնոջն էր հանդիմանում տարեց մի մարդ։

Իսկ կինը, թափով հանելով վիշիլկաներից մանկական շորերը և խառնիփնթոր լցնելով մի դեղին «լուսաստղ» ցելոֆանի մեջ, գոռում է.

- Էդ ի՞նձ է ամոթ, տանը՞դ ես հա՞, հեշտ-հեշտ խոսում ես։ Ծմակների միջով եմ 4 երեխեքս վերցրել դամաշնիկով, խալաթով դուրս եկել։ Խոխոցս ջանը լոխ մոշու փոշերա, վահըր կալած, հալա ինձա՞ համոթ։ Խոխեքս մհենգյ տկլորըն, հի՞նչ անիմ...Մարթս էլ ակրուժենան հալա տյուս չի եկալ։ Մունք էլ կտորվինք, վեր ջանդ դիջանա՞... Սրա տիրոջ հետիյըս պերեժիվատ անում,, արխային կաց, վախտենա ջհնմվալ..

Արցունքները խառնվում էին քթից հոսող ջրերին և ավելի վայրենի, միաժամանակ նաև ողբերգական դարձնում նրա կերպարը։ Փոքրիկը կպել էր մոր կրծքից և փամփլիկ ձեռքերով ուզում էր փակել մոր բերանը՝ «Մամա, սուս, սուս, խոխան վախի...»։

Չգիտես ո՞վ էր մեղավոր և ո՞վ՝ անմեղ, ո՞վ էր ճիշտ, ով՝ սխալ, ճի՞շտ էր «ջըհնըմվելը», թե հողին կառչած մնալը.. պարզապես պատերազմ էր, և այն խառնում է բոլոր խաղաքարտերը։

Անկարող էի տեսնել և արագացրի քայլերս՝ ձեռքումս պինդ սեղմելով բանկի հերթի համարը՝ 64։ Ակամայից ուզում էի փակել աչքերս, որպեսզի ոչինչ չտեսնեի։

Բոլորը շտապում էին, շտապում էին ժամ առաջ դուրս գալ քաղաքից, երկրից, որովհետև շնագայլերի ոհմակը շրջապատել էր ողջ քաղաքը՝ ներառյալ նաև հարակից գյուղերը։ Մի տարօրինակ զգացողություն եկավ ինձ. ես ալյևս ես չեմ։ Արդեն մի չլցվող դատարկություն զգացի ներսս։

Կամաց-կամաց շատացավ աղմուկը, իսկ այդ ձայների մեջ հանկարծ ողբի ձայներ լսեցի.

- Վա՜յ մամաս հորա, վա՜յ պապաս հորա, վա՜յ շտեղըմ ես, մամասաա՜, պապասաա՜...

Սկզբում կարծեցի՝ երեխա էր։

Մի տարեց կին էր՝ մազերը գլխի կենտրոնում բանտիկ արած, այնքան պինդ, որ աչքերն ու ունքերը նույնպես ձգել տարել էր հետը։ Ծանր սվիտերը երկար թևերով հագին, ծուռտիկ ոտքերին էլ մանկական ոճի կալգոտկի հագցրած։ Արտառոց էր նրա հագուկապը, և երևում էր՝ ուղեղի հետ խնդիրներ ուներ։ Մարդիկ գալիս հավասարվում, մի պահ նայում էին, հետո շարունակում իրենց ճանապարհը։ Պատերազմ էր, ու՞մ դարդն էր՝ ո՜վ է կորել, ամեն մեկը պիտի հասցնի իր կորածը գտնի, իր ընտանիքը դուրս բերի երկրից։

Հույս էի փայփայում, որ մինչև իմ հասնելը մեկը կգտնվի զուգահեռ գնացող ու կտանի հրապարակ։ Էդտեղ էլ բախտ չունեցա։ Նա ձեռքերը պարզած ուղիղ դեպի ինձ էր գալիս։ Ձգտում էի հայացքս փախցնել և շտապ անցնել, որովհետև ես էլ պիտի փաստաթղթերս վերցնեի և դուրս գայի երկրից, և, ի վերջո, պատերազմը իմ խիղճն էլ էր առել թրթուրների տակ, ու սովորական մահկանացու էի՝ իմ վախերով ու առաջնահերթ խնդիրներով։

Հայացքս թեքեցի, մեկ էլ տեսնեմ մեկը թափով ընկավ գիրկս։

- Մամասա, մամասաա, էդ շտեղըս իլալ...

Կինը, որ ինձանից մի 20 տարով մեծ էր, ինձ «մամա» էր ասում։ Վա՜յ, էս հինչ կրակա... ինչո՞ւ են գժուկները միշտ ինձ ձգվում։

- Մայրի՜կ, ես քու մամատ չում...

- Յանի քի շաշըմ լի, հա։ Դե ուրեմն բաբոսըս, յանի բաբոյիս էլ չըմ ճնանչում,- ասում է ու շրթունքներ ողջ պարունակությամբ համբուրում դեմքս։

Ես ծամածռում եմ դեմքս ու փակում աչքերս, որի համար հետո չեմ ներում ինձ. այդ պահին մտքումս փաստաթղթերն ու ոսկին հանելն էր, գոնե իմ ճանապարհին չէր, որ հետս տանեի։

- Բաբո՜, հինչա՞ իլալ, խե լացը՞ս ինում,- մեզ մոտեցավ մի սիրունատես, երկար մազերով աղջիկ։

Կինը ինձ բաց թողեց և շրջվեց աղջկա կողմը՝ «Մամասա՜ա...», գրկեց աղջկան ու այս անգամ էլ լիաշուրթ համբուրեց նրան։

Բայց աղջիկը չդիմադրեց,ինձ պես չծամածռեց դեմքը, այլ հոգատար ձեռքը անցկացնելով կնոջ գոտկատեղով՝ ինձ նշան արեց, որ կտանի իր հետ, իր ճանապարհին է։ Առաջին անգամ ամաչեցի և ինձ շատ փոքր զգացի այդ ջահել աղջկա մեծ հոգու առաջ։ ՈՒրեմն պատերազմը ոչ բոլորին է փոխել, պատերազմը ի՛նձ է փոխել...

Ահա և համալսարանը՝ Նարեկացու հարթաքանդակը ֆասադային կողմին։ Ամենուրեք փաստաթղթային թղթապանակներ. երևի ողջ արխիվն են հանել։ Չկային աշխատողները։ Երբեմնի կազմակերպված, կոկիկ ու մաքուր համալսարանի դռները միջանցիկ քամուց աջուձախ էին զարնվում քարե պատերին և կրնկահան լինում։ Սրտես ցավ տվավ, շա՜տ... շա՜տ...

Կողմնային դռան սանդուղքներին դաստաներով թղթապանակներ են շարված։ Մտածում էի՝ այդքանի միջից ո՜նց պիտի գտնեի մեր փաստաթղթերը, այնինչ հաջորդ տրցակները ներսում են։

Մտա շենքի ներսը։ Հենց դռան մոտ 44-օրյա պատերազմի հերոս նահատակների Պատվո վահանակն էր՝ բոլորը գեղեցիկ, անթերի ժպիտներով, իսկ վահանակի մեջտեղում մեծ՝ յուղաներկով և ոսկեզօծ շրջանակի մեջ առած համալսարանի հիմնադիր, բանաստեղծ Վարդան Հակոբյանի մեծադիր նկարն էր։ Նրա գոռ հայացքն ասես հարցնում էր՝ «Այդ ի՞նչ եք անում իմ համալսարանի գիտական կենտրոնի հետ», իսկ տղաները՝ «Մեր արյամբ սրբացած հողը ինչու՞ եք տալիս թշնամուն»։ Նրանց հայացքի ներքո մարդիկ շտապով գնում էին՝ իրենց փաստաթղթերը ձեռքներին՝ ասես չէին էլ նկատում, կամ դիտավորյալ չէին ուզում նայել. ինչքան կարող են՝ շուտ թողնեն շենքը, քանի դեռ թշնամին չի մտել Ստեփանակերտ։

Սպորտդահլիճում հատակին էին հիմնական փաստաթղթերը, և քանի գնում, մարդիկ շատանում էին։ Չգիտեմ՝ կամավոր, թե աշխատողներից մեկը բարձրաձայն կարդում էր անուն-ազգանունները, հաճախ էլ սաստւմ աղմկողներին.«Ժողովուրթ, խնդրում եմ սուս ըրեք, շուտ պրծնինք, ես էլ պիտի քինամ տոնս, խոխոցս տիրություն անիմ»,

մարդիկ էլ իրենց հերթին հատակից ջոկջկում էին իրենց փաստաթղթերը։ Մեկ ժամ փնտրտուքից հետո ոչինչ չգտա, որովհետև սաղ խառնվել էր իրար, ու ես ստիպված ձեռնունայն դուրս եկա... Վահանակի մոտ հապաղեցի քայլերս, երկա՜ր, շատ երկար նայեցի տղաներին, մեծ բանաստեղծին ու շշնջացի. «Ամեն ինչ ունայն է, մեծն Բանաստեղծ, քո փառավոր թևերի տակ հսկիր քո սաների անդորրը...»։

Իսկ դու, Տատի՜կ, մեծ բան չէիր ուզում ինձանից, ընդամենը Վերածննդի հրապարակն էիր ուզում գնալ, որը քեզ համար Պապա ու Մամա էր, Դեդո ու Բաբո էր, ես հասկանում էի քո լեզուն, բայց այնքան թույլ ու անզոր մարդ էի, որ չհասկանալու տվեցի, որպեսզի ամեն անգամ հիշելիս խիղճս առնի ինձ աքցանի մեջ... ՈՒրախ էի, որ հետո դու չկայիր Արցախում մնացած անտեր_անտիրականների մեջ...

Իսկ դու, անծանո՜թ աղջիկ, քեզ հպանցիկ ճանաչելով, հասկացա՝ դեռ ոչինչ կորած չէ, մահվան հրապարակի վերածված Վերածննդի հրապարակը նորից կտոնի իր Վերածնունդը՝ արդեն մաքրված, ֆիլտրված իր զավակներով...

Վախենամ՝ այդ ժամանակ Տատիկի նման լինեմ դառած....

Պարզապես պատերազմ էր...

(շարունակելի)

Նելլի ՍԱՀԱԿՅԱՆ

14.09.2025

Մեկնաբանություններ